Kerndenkbeelden van Coornhert
Vrijheid
Het begrip vrijheid vatte Coornhert ruim op: hij streed voor gewetensvrijheid, vrijheid van godsdienst, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van drukpers. Hij ging uit van de vrije wil van de mens, haatte gewetensdwang en starre dogma’s.
Gelijkheid
Morele en juridische gelijkheid en gelijkwaardigheid van mensen vormden voor Coornhert de basis voor rechtvaardigheid en gerechtigheid. Mensen dienen elkaar als gelijkwaardig en met respect te behandelen. Gelijkheid bevredigt, luidde de spreuk die onderdeel was van zijn merk als notaris.
Tolerantie
Tolerantie of verdraagzaamheid is wel Coornherts centrale kernwaarde. Hij leefde in een uiterst intolerante tijd, waarin geloofsrichtingen in een felle strijd met elkaar gewikkeld waren. Coornhert meende dat tolerantie een absolute voorwaarde was om tot een redelijke en rechtvaardige samenleving te komen. Hij vond dat verdraagzaamheid de leidende gedachte bij de Opstand was of zou moeten zijn.
Samenhang
Vrijheid, gelijkheid en tolerantie hebben natuurlijk een hoge mate van onderlinge samenhang: de vrijheid die ik wil hebben/nemen/krijgen om denkbeelden te uiten en als ik dat wil deze na te streven, moet ik natuurlijk ook aan de ander gunnen. Die ander moet ik dan in ieder geval als een gelijke zien en behandelen. Wanneer de ander denkbeelden uit of nastreeft die mij zeer onwelgevallig zijn, is mijn belangrijkste houding: verdraagzaamheid. Want mijn eventuele intolerantie zou in feite de onvrijheid voor de ander betekenen. Van de drie begrippen lijkt tolerantie de kern. Wie werkelijk verdraagzaam is, gunt de ander vrijheid van denken en dat kan alleen als je de ander als je gelijke ziet.
Rechtvaardigheid
‘Volmaakbaarheid’, ‘vrijheid’, ‘gelijkheid’, ‘tolerantie’, ‘(zelf)kennis’ ‘zoeken naar de waarheid’ zijn natuurlijk geen einddoelen, maar noodzakelijke voorwaarden of bouwstenen of instrumenten voor een hoger doel. Dit hogere doel is het oeroude en universele beginsel van de wederkerigheid: behandel je medemens liefdevol, zoals je zelf ook behandeld wilt worden.
Rechtvaardigheid wordt naar een oud adagium, wel gedefinieerd als: ieder het zijne geven. Als wij aan alle mensen (naasten)liefde verschuldigd zijn, dan is ‘het zijne’ dus: liefde/naastenliefde;
Coornhert zegt ergens: niets is belangrijker om de binding in de menselijke samenleving te onderhouden dan rechtvaardigheid, Wij zijn geboren voor samen leven en vriendschap, wij zijn dan ook geboren om rechtvaardig te worden. Het vriendschappelijk samen leven kan niet bestaan zonder gerechtigheid. Dit betekent niet alleen dat iedereen de wet en het recht moet respecteren, maar ook dat een ieder respect moet hebben voor de waarde en waardigheid van ieder mens.
Coornhert komt dan tot zijn eindconclusie: zonder verdraagzaamheid, gelijkwaardigheid en vrijheid is er geen rechtvaardige samenleving mogelijk; dit laatste is een voorwaarde voor het (behoudens de eenheid met God) uiteindelijke doel: een menswaardig (samen) leven.
Conflicten met calvinisten en katholieken
De centrale idee van de volmaakbare mens en zijn strijd voor vrijheid, gelijkwaardigheid en tolerantie, bracht Coornhert zijn hele leven in conflict met de calvinisten, die hem een ketter en libertijn of vrijdenker noemden en een ‘alder-hatelyckste lasteraar’ van de kerk.
Maar ook op de machtspolitiek en wanpraktijken van de katholieke kerk had Coornhert veel kritiek. Van de kerk als institutie moest hij niets hebben. Een gelovig mens heeft geen priesters nodig, vond hij. Uiterlijke vormen van de godsdienst hadden naar zijn oordeel alleen waarde als voorbereiding op het ware innerlijke geloven.
Onbekend en onbemind
Deze visie van Coornhert is volledig in strijd met de leer van de erfzonde en de leer van de predestinatie, het fundament van de leer van Calvijn. Het idee van de erfzonde stelt dat de mens behept is met een zondige natuur en geneigd tot het kwade. De onvolmaaktheid zou een ieder aangeboren zijn, doordat de eerste mensen zich tegen de wil van God verzetten.
De leer van de predestinatie of voorbeschikking houdt in dat God de mensheid en de individuele mens heeft uitgekozen tot eeuwig heil of bestemd tot eeuwige verdoemenis. Of je als mens goed leeft of niet heeft daarop geen invloed. God heeft tevoren reeds beschikt.
En zo maakte hij zich weinig geliefd bij de calvinisten én bij de katholieken. Hij werd van geen van beide kerken een held of een belangrijk leraar. Misschien is dat wel de reden dat Coornhert lang is ondergewaardeerd en relatief onbekend is. Een andere belangrijke reden is dat Coornhert alleen in de volkstaal wilde schrijven. Buitenlandse geleerden hadden daardoor niet of nauwelijks toegang tot zijn werken.
Anti-Roomse spotprent, midden zeventiende eeuw. Kerkhervormers onder wie Luther (E), Calvijn (H), Hus (B), Zwingli (D), Beza (P) zitten rond de tafel waar een kaars die op de Bijbel staat zojuist is aangestoken, symbool van de Nieuwe Verlichting. De paus, een kardinaal, de duivel en een monnik proberen de kaars uit te blazen, met ‘verkeerde geleerdheit’, ‘leugengeest’, ‘valsche successi’ [opvolging] en ‘schijn heiligheit’.
Barbara Stok
