1572: geboorte van Nederland

De Tachtigjarige Oorlog laat men veelal beginnen in 1568 toen op 23 mei bij Heiligerlee (nabij Winschoten) de opstandelingen onder graaf Lodewijk van Nassau hun eerste overwinning op de Spanjaarden behaalden. Veel strategisch voordeel leverde dit niet op want twee maanden later, op 21 juli, werd hetzelfde Staatse leger door een Spaanse troepenmacht onder leiding van Caspar de Robles en Alva bij Jemmingen (nu het Duitse Jemgum aan de Eems) in de pan gehakt.

Het jaar 1572 is in veel opzichten belangrijker. Het wordt wel beschouwd als het jaar van de ‘wonderlijke geboorte’ van Nederland, waaruit uiteindelijk de Republiek ontstond. Er gebeurde heel wat dat jaar. 

• Op 1 april werd door de Watergeuzen, een groep ongeregelde opstandelingen onder leiding van Lumey, de stad Den Briel ingenomen. Eigenlijk een toevalstreffer. Het gebeurde zonder dat Willem van Oranje hiervan wist en zonder dat hij hiertoe bevel had gegeven. 
• Lumey was een katholiekenhater en kort daarop werden op zijn bevel negentien priesters (‘martelaren van Gorcum’) vermoord. 
• In de maanden daarna schaarden heel wat Zeeuwse en Hollandse steden zich uit eigen beweging of onder dwang of dreiging aan de zijde van de opstandelingen (geuzen). Ze gingen over tot de Prins (van Oranje) zoals dat wel werd genoemd. Machtige steden als Amsterdam en Middelburg bleven echter nog lang trouw aan de Spaanse koning. 
• Een revolutionaire daad was het bijeen roepen van de opstandige steden. Van 19-23 juli kwamen twaalf opstandige steden in Dordrecht, de oudste en eerste stad van Holland, op eigen initiatief bijeen in een ‘vrije’ vergadering van de Staten van Holland. Dat was ongehoord want de gewestelijke staten mochten alleen bijeengeroepen worden door de Hollandse graaf, Filips II of diens gewestelijke vertegenwoordiger. Deze Eerste Vrije Statenvergadering besloot Willem van Oranje weer als stadhouder te erkennen en de Opstand tegen Spanje gezamenlijk te gaan financieren.   
• Niet lang daarna startte Alva een strafexpeditie langs een aantal opstandige steden waarbij Mechelen (2-5 okt. 1572), Zutphen (16 nov.) en Naarden (1 dec.) werden uitgemoord. Daarna was Haarlem aan de beurt, maar dat verzette zich en moest zich pas na een beleg van zeven maanden  overgeven (13 juli 1573). Alkmaar wisten de Spanjaarden vervolgens niet in te nemen (8 oktober 1573; in Alkmaar begint de victorie!) en datzelfde gold daarna voor Leiden (Leids ontzet, 3 okt. 1574).

Dit alles had tot resultaat dat na een paar jaar het strijdtoneel met Spanje zich meer naar de Zuidelijke Nederlanden en Vlaanderen verplaatste.

Samenwerkingsverband 
In het voorjaar van 2020 gingen eenentwintig gemeenten waaronder Haarlem een Samenwerkingsverband aan om in de periode 2022-2025 te komen tot een ‘meerjarige herdenking en viering van de wonderlijke geboorte van Nederland’ (aldus een stuk van dit Samenwerkingsverband). Voorzitter van dit Samenwerkingsverband is Jos Wienen, burgemeester van Haarlem, tevens beschermheer van de Coornhert Stichting Haarlem. 

Inmiddels maken zo’n 40 gemeenten/steden deel uit van dit 1572-gezelschap.  
Alkmaar, Amsterdam, Bergen, Bloemendaal, Borculo, Bredevoort, Brielle, Delft, Doesburg, Dokkum, Dordrecht, Edam-Volendam, Elburg, Enkhuizen, Gorinchem, Gouda, Groenlo, Haarlem, Harderwijk, ’s-Heerenberg, Hoorn, Kerkrade, Leiden, Medemblik, Monnickendam, Naarden, Oegstgeest, Oldenzaal, Oudewater, Rijswijk (Z.-H), Schiedam, Steenwijk, Veere, Vlaardingen, Vlissingen, Woerden, Winterswijk, Zierikzee en Zutphen. 

Er past enige terughoudendheid en bescheidenheid met wat we vieren en herdenken ter gelegenheid van het 450ste-jaar van de geboorte van Nederland. We weten inmiddels dat de geboorte van Nederland niet het beoogde resultaat was van een eensgezinde strijd tegen een vreemde, katholieke overheerser, maar een ‘onvoorziene uitkomst van een burgeroorlog’. In feite wordt voor een deel het bloedige begin van een burgeroorlog herdacht.   

De homepage van de website www.geboortevannederland.nl stelt dat de deelnemende gemeenten  ‘thema’s uit 1572 breed [willen] herdenken en actualiseren’. De thema’s of ‘waarden’ die toen werden bevochten zouden zijn: ‘vrijheid, verdraagzaamheid, verbondenheid, verscheidenheid’. De laatste twee V’s lijken vooral bij de eerste twee  geplaatst omdat ze samen zo mooi vier V’s vormen. Gemakkelijk te onthouden. De twee laatste V’s lijken eerder 21ste-eeuws dan 16e-eeuws.

Van verbondenheid en solidariteit was heel lang geen sprake. De term verscheidenheid duidde in de zestiende eeuw vooral op lokale autonomie en privileges, in de eenentwintigste eeuw veelal op de multi-culturele samenleving, waarbij het samen leven van een verscheidenheid aan culturen, etnische achtergronden, godsdiensten, talen, kleuren en nationaliteiten niet zonder problemen is. Met de in de eerste jaren door bijvoorbeeld Willem van Oranje en Coornhert nagestreefde tolerantie, was het vrij spoedig voor een flink deel gedaan. De intolerantie en het machtsmisbruik van de katholieken van voor de Reformatie, werden de facto vervangen door de intolerantie en machtsmisbruik van de gereformeerden. Door de wetsverzetting van Maurits van 1618 kwamen in veel steden contra-remonstranten (conservatiever en strenger in de leer) aan de macht. In januari 1619 werden de tolerante remonstranten uit de Synode van Dordrecht verjaagd. De remonstrants gezinde Van Oldenbarnevelt werd een paar maanden later onthoofd. In die tijd nog noemde de Haarlemse predikant Ampzing doopsgezinden ‘opgegraven dreck van ’t oude ketter-smeer’ en het katholicisme ‘de grootste afgoderij ter wereld’. Over tolerantie gesproken.

Coornhert
Op deze website en in het kader van het Coornhert500-jaar richten we ons niet zozeer op de vier V’s, maar vooral op de kernwaarden van Coornhert: vrijheid, gelijkwaardigheid, verdraagzaamheid, (zelf)kennis, waarheidsvinding, rechtvaardigheid.

Coornhert heeft met zijn denkbeelden en als adviseur van de Prins in de periode 1565-1572 onmiskenbaar een rol gespeeld bij de ‘geboorte van Nederland’. Vandaar dat de Coornhert Stichting Haarlem door het genoemde Samenwerkingsverband is gevraagd in het Coornhert500-jaar, samen met de Historische Vereniging Haerlem, ook aandacht te besteden aan ‘450-jaar geboorte van Nederland’. 

Wie het in Haarlem over 1572 heeft, komt onmiddellijk op ‘Beleg’ en ‘Kenau’. Besloten werd dan ook dat de Haarlemse bijdrage aan het project ‘geboorte van Nederland’ zou bestaan uit twee tentoonstellingen en één publicatie waarin deze onderwerpen nader worden belicht. Twee bedrijven hebben hierop met een kleine expositie aangehaakt.